I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Trong những năm qua, nhiều văn bản quy định về chế độ phụ cấp cho cán bộ y tế như: phụ cấp độc hại, nguy hiểm, phụ cấp lưu động, phụ cấp trách nhiệm nghề nghiệp, phụ cấp đặc thù nghề nghiệp, phụ cấp ưu đãi nghề,… đã được ban hành  chủ yếu vào thời điểm những năm 1993 – 1994 và được sửa đổi vào những năm 2003 và 2004. Sau nhiều năm thực hiện, các chính sách này đã bộc lộ nhiều hạn chế, bất cập cần phải được điều chỉnh, bổ sung.

Lao động trong ngành Y tế là một loại lao động đặc thù với cường độ cao trong hầu hết các lĩnh vực hoạt động do phải trực tiếp tiếp xúc với bệnh nhân và các dịch bệnh truyền nhiễm cũng như các loại hoá chất độc hại , các chất phóng xạ. Những đặc thù nghề nghiệp nêu trên đòi hỏi phải có các chính sách ưu đãi phù hợp thì mới khuyến khích được tính tích cực, yêu ngành, yêu nghề của cán bộ y tế, góp phần duy trì và phát triển nhân lực y tế tại các CSYT vùng nông thôn, khối y tế dự phòng và các CSYT điều trị các bệnh xã hội, bệnh dịch nguy hiểm. Vì vậy, Bộ Chính trị cũng đã chỉ đạo: “cho phép thực hiện chế độ phụ cấp hợp lý đối với cán bộ y tế theo nghề (trước mắt áp dụng tương đương như với người thầy giáo), theo vùng, miền, theo các chuyên ngành độc hại, nguy hiểm đối với sức khoẻ cán bộ y tế” .

Xuất phát từ bối cảnh đó, Vụ Tổ chức Cán bộ và Viện Chiến lược và Chính sách Y tế, Bộ Y tế đã phối hợp triển khai nghiên cứu “Phân tích thực trạng và đề xuất sửa đổi bổ sung một số chế độ phụ cấp đối với cán bộ, viên chức ngành y tế”.

II. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU:

Đánh giá thực trạng và đề xuất sửa đổi và bổ sung chế độ phụ cấp đặc thù cho cán bộ, viên chức ngành y tế nhằm duy trì và phát triển nguồn nhân lực y tế, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của sự nghiệp bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân.

Mục tiêu cụ thể:
1. Rà soát và phân tích các chính sách về chế độ phụ cấp đối với cán bộ, viên chức ngành y tế.
2. Đánh giá việc triển khai, thực hiện các chính sách trên: cơ chế, nguồn lực, cách thức, thuận lợi, khó khăn trong triển khai thực hiện và tác động của các chính sách này đối với duy trì và phát triển nhân lực y tế tại các tuyến.
3. Đề xuất sửa đổi, bổ sung chính sách về chế độ phụ cấp cho cán bộ, viên chức ngành y tế.

III. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

3.1. Đối tượng nghiên cứu:
Đối tượng nghiên cứu là các đơn vị, cá nhân có liên quan tới quá trình triển khai các chính sách về phụ cấp cho cán bộ, viên chức ngành y tế và những người hưởng lợi từ các chính sách này là các cán bộ, viên chức ngành y tế các tuyến; Lãnh đạo của các ngành khác liên quan: Sở Nội vụ, Sở Giáo dục – Đào tạo, Phòng Giáo dục – Đào tạo huyện, các Trường THPT, Trường THCS, Trường Tiểu học tại địa bàn nghiên cứu.

3.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu:
Nghiên cứu được triển khai từ tháng 12/2008 đến tháng 12/2010 tại hầu hết các lĩnh vực chuyên ngành và trên cả 4 tuyến: 13 đơn vị trực thuộc Bộ Y tế đại diện cho nhiều lĩnh vực, chuyên ngành và các cơ sở y tế thuộc nhiều lĩnh vực, các tuyến tại 5 tỉnh: Hà Giang, Bắc Ninh, Hà Tĩnh, Kon Tum và Kiên Giang.

3.3. Thiết kế nghiên cứu:
Nghiên cứu mô tả cắt ngang, kết hợp phương pháp nghiên cứu định lượng và nghiên cứu định tính.

3.4. Phương pháp thu thập thông tin:
Nghiên cứu định lượng: Thu thập các thông tin bằng biểu mẫu thống kê và phân tích các số liệu thứ cấp. Thu thập thông tin bằng phiếu hỏi tự điền nhằm tìm hiểu ý kiến của CBYT về các chế độ phụ cấp và một số vấn đề liên quan, cũng như mức độ hài lòng của họ đối với công việc và các đề xuất điều chỉnh chính sách với cỡ mẫu 3200 phiếu tại 4 tuyến.
Nghiên cứu định tính: Đề tài đã tiến hành các cuộc phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm với các nhóm đối tượng có liên quan tại các cơ quan, đơn vị nghiên cứu tại 4 tuyến, các cơ sở y tế tư nhân tại 5 tỉnh nghiên cứu.

IV. MỘT SỐ PHÁT HIỆN CHÍNH CỦA NGHIÊN CỨU

4.1. Trong những năm qua, nhiều chế độ phụ cấp ưu đãi dành cho CBYT đã được sửa đổi, bổ sung và ban hành. Ngoài 6 loại phụ cấp theo quy định chung như mọi ngành, ngành Y tế còn có thêm 9 loại phụ cấp ưu đãi (trong đó có 4 loại dành riêng cho Ngành). Điều này đã thể hiện sự quan tâm ưu đãi của Nhà nước và xã hội đối với CBYT theo tinh thần của Nghị quyết số 46 của Bộ Chính trị "Nghề y là nghề đặc biệt" và cần phải "được đãi ngộ đặc biệt". Tuy nhiên với điều kiện đặc thù của lao động ngành Y tế, các chính sách ưu đãi còn chưa thỏa đáng, chưa đảm bảo tính công bằng giữa cống hiến và đãi ngộ của CBYT so với cán bộ viên chức của một số ngành khác cụ thể như ngành Giáo dục – Đào tạo.

4.2. Các chính sách về lương và các chế độ phụ cấp ưu đãi đối với CBYT đã được các đơn vị trong Ngành nghiêm túc triển khai thực hiện. Các chế độ phụ cấp đã được vận dụng kịp thời, đầy đủ ở hầu hết các CSYT. Một số cơ sở khá thuận lợi trong thực hiện do có đủ nguồn chi trả (từ ngân sách Nhà nước và từ nguồn tài chính tự chủ).Tuy nhiên quá trình vận dụng các chế độ phụ cấp ưu đãi dành cho CBYT tại các đơn vị đã bộc lộ nhiều bất cập cần khắc phục cả trong các văn bản quy định cũng như trong cơ chế phân bổ tài chính thực hiện và kiểm tra giám sát. Đặc biệt là về các quy định hiện hành mặc dù đã qua nhiều lần điều chỉnh, sửa đổi song hầu hết chế độ phụ cấp ưu  đãi đối với CBYT đều đã lạc hậu, không theo kịp với mức độ phát triển kinh tế và sự trượt giá của thị trường. Do đó đã đến lúc cần thiết phải tiếp tục được điều chỉnh, sửa đổi và bổ sung.

4.3. Các chế độ phụ cấp đã và đang có ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập, đời sống và việc làm của số đông CBYT trong toàn ngành. Có khoảng 80% số CBYT được phỏng vấn có thu nhập hàng tháng chủ yếu là từ lương và phụ cấp, hơn 1/2 số này (43,2%) chỉ có lương và phụ cấp, không có bất kỳ một khoản thu nhập tăng thêm nào. Vì vậy có tới 73,5% cho rằng thu nhập hàng tháng tại cơ quan chỉ đảm bảo một phần nhu cầu của cuộc sống đặc biệt có khoảng 1/4 (24,2%) đã thẳng thắn nhận xét thu nhập như hiện nay là không đáng kể so với những nhu cầu cần trang trải. Do thu nhập tại hầu hết các đơn vị trong Ngành còn thấp nên có gần 1/3 số CBYT được khảo sát đã phải làm thêm ngoài giờ trong số này chỉ có 42% làm thêm bằng chuyên môn, 58% còn lại phải làm cả những việc ngoài chuyên môn. Mặc dù đã phải bươn trải bằng nhiều cách song thu nhập từ làm thêm của CBYT phổ biến vẫn ở mức thấp hơn so với thu nhập tại cơ quan. Nhóm cán bộ công tác tại các cơ sở tuyến trên (TW, tỉnh), công tác trong lĩnh vực điều trị và có trình độ chuyên môn cao thường có cơ hội làm thêm bằng chuyên môn và thu nhập từ làm thêm cao hơn hẳn so với các nhóm còn lại. Điều này chứng tỏ những khó khăn, bất lợi trong thu nhập, đời sống và việc làm của CBYT trong lĩnh vực Dự phòng, trong điều trị các bệnh đặc thù cũng như trong các đơn vị y tế tuyến cơ sở hiện nay và tiềm ẩn nguy cơ khó thu hút tuyển dụng cán bộ mới về công tác tại những cơ sở này.

4.4. Lương và phụ cấp chưa thỏa đáng khiến thu nhập thấp cũng là lý do chính gây ảnh hưởng không tốt tới tâm trạng làm việc của số đông CBYT hiện nay. Có 39% CBYT được phỏng vấn thừa nhận không hài lòng với công việc. Trong số này có khoảng gần 2/3 cho biết lý do là thu nhập không thỏa đáng và không có cơ hội làm thêm tăng thu nhập trong khi đó chỉ có 1% cảm thấy đang yên tâm công tác…Vì vậy có tới hơn 83% cho biết có các dự đinh để tìm cách tăng thu nhập trong thời gian tới. Trong số này có gần 60% dự định học nâng cao trình độ để có nhiều cơ hội làm thêm; 11% dự định chuyển công tác sang lĩnh vực khác, địa phương khác và sang y tế ngoài công lập. Dự định làm thêm bằng chuyên môn và chuyển công tác trong nhóm cán bộ thuộc lĩnh vực điều trị và nhóm có trình độ chuyên môn cao chiếm tỷ lệ cao hơn so với các nhóm khác. Đây là những yếu tố tiềm ẩn nguy cơ chảy máu chất xám từ tuyến dưới về tuyến trên, từ công lập ra ngoài công lập.

4.5. Thiếu nhân lực y tế, đặc biệt là đội ngũ bác sĩ, dược sĩ đại học đang là hiện tượng phổ biến ở hầu hết các đơn vị không phân biệt lĩnh vực hoạt động hay tuyến công tác. Xu hướng chuyển dịch nhân lực y tế có trình độ cao từ địa phương về trung ương, từ tuyến dưới lên tuyến trên, từ các chuyên khoa ít hấp dẫn sang các chuyên khoa hấp dẫn hơn, từ các CSYT công sang y tế tư nhân, từ nông thôn, miền núi về các thành phố lớn đang ngày càng gia tăng. Nguyên nhân chính của tình trạng này là do chế độ lương và chế độ phụ cấp ưu đãi đối với CBYT ở các CSYT Nhà nước chưa thích hợp.

V. KHUYẾN NGHỊ

5.1. Khẩn trương tiến hành việc điều chỉnh, sửa đổi và ban hành bổ sung các chế độ phụ cấp ưu đãi dành cho CBYT sao cho phù hợp hơn với thực tiễn, thỏa đáng hơn với đặc thù lao động của Ngành và đảm bảo đủ sức hấp dẫn để thu hút và giữ chân cán bộ yên tâm công tác trong những lĩnh vực ít lợi thế như: dự phòng, một số chuyên khoa đặc thù, y tế tuyến cơ sở, vùng khó khăn…
*  Ban hành bổ sung các loại phụ cấp ưu đãi mà CBYT hiện chưa được hưởng, bao gồm:
- Phụ cấp thâm niên.
- Phụ cấp trách nhiệm, phụ cấp lưu động, trợ cấp lần đầu, trợ cấp chuyển vùng… cho CBYT công tác tại vùng khó khăn.
- Chế độ Bảo hiểm rủi ro nghề nghiệp cho CBYT khi bị nhiễm bệnh dịch, tử vong do bệnh dịch…
- Ban hành các chính sách hỗ trợ về tài chính như: hỗ trợ kinh phí đào tạo nâng cao trình độ chuyên môn; hỗ trợ thu nhập tăng thêm, ưu tiên nâng lương sớm; hỗ trợ mua đất hoặc nhà ở cho cán bộ công tác tại các lĩnh vực ít lợi thế.
*  Điều chỉnh, bổ sung sửa đổi các chế độ phụ cấp ưu đãi hiện hành.
- Chế độ phụ cấp ưu đãi theo nghề: Mở rộng đối tượng để mọi CBYT công tác trong ngành y tế đều được hưởng chế độ phụ cấp ưu đãi theo nghề. Nâng định mức ưu đãi: mức tối thiểu là 30%, mức tối đa là 70%. Tùy thuộc vào mức độ ưu đãi cho từng lĩnh vực chuyên môn, từng vùng miền và từng tuyến công tác, định mức cần được điều chỉnh cho phù hợp. Nâng định mức ưu đãi cho các lĩnh vực đặc thù như pháp y, giải phẫu bệnh, tâm thần, lao, phong, truyền nhiễm, X-quang, xét nghiệm, nhi, y tế dự phòng. Bổ sung chi trả phụ cấp ưu đãi theo nghề trong cả thời gian đi học nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ của CBYT được cử đi học do nhu cầu của đơn vị.
- Chế độ phụ cấp thường trực 24/24 giờ: Cần đổi tên "phụ cấp trực" thành "tiền trực" và bỏ 24/24h để đảm bảo chi trả xứng đáng cho các đối tượng theo đúng nghĩa "thường trực" ở bệnh viện. Điều chỉnh định xuất trực cho phù hợp với từng chuyên khoa, theo hạng bệnh viện và số giường bệnh thực kê. Thay cách tính chi trả bằng tiền theo giá trị tuyệt đối như hiện nay bằng cách tính theo mức lương và phụ cấp hiện hưởng (định mức bằng 01 ngày lương và phụ cấp). Cần bổ sung thêm chế độ cho những trường hợp do đơn vị không thể bố trí cho CBYT nghỉ bù sau phiên trực thì được trả 100% lương và phụ cấp/ngày hiện hưởng và không tính ngày nghỉ bù.
- Chế độ phụ cấp phòng chống dịch: Nâng định mức phụ cấp dập dịch (lên bằng 0,3 lương tối thiểu/ngày). Quy định giờ làm việc/ngày tham gia dập dịch và thường trực chống dịch bằng 8h/ngày. Phân định rõ khái niệm “ổ dịch” và “vùng dịch” và mức phụ cấp phòng chống dịch. Định mức phụ cấp nơi có ổ dịch cao hơn phụ cấp nơi vùng dịch (gấp 2 lần so với vùng dịch). Các bệnh dịch nguy hiểm đều được hưởng chế độ phụ cấp như nhau.
- Chế độ phụ cấp phẫu thuật, thủ thuật: Nâng định mức tăng lên gấp đôi theo dự thảo. Rà soát lại danh mục phẫu thuật thủ thuật cần được phụ cấp cũng như phân hạng sao cho phù hợp.
- Chế độ phụ cấp lưu động: Nâng mức phụ cấp lưu động (lên hệ số 1,5 lương cơ bản). Ngoài phụ cấp lưu động cần phải chi trả công tác phí và lưu trú cho theo chế độ hiện hành.

5.2. Các thông tư hướng dẫn thực hiện chế độ phụ cấp ưu đãi cần phải được xây dựng một cách chi tiết, cụ thể, chính xác và sát thực với điều kiện thực tế để các đơn vị dễ dàng triển khai vận dụng.

5.3. Cần xây dựng cơ chế tài chính thích hợp (phân bổ kịp thời nguồn ngân sách nhà nước để chi trả ngay sau khi có quyết định điều chỉnh) để đảm bảo cho CBYT được hưởng các chế độ phụ cấp kịp thời và đầy đủ ngay từ khi văn bản có hiệu lực thi hành.

5.4. Tăng cường hiệu lực của hoạt động kiểm tra giám sát thực hiện chế độ chính scáh đối với CBYT tại các đơn vị trong toàn Ngành thông qua việc xây dựng cơ chế tiếp nhận và xử lý thông tin phản hồi trong đó quy định rõ trách nhiệm của các đối tác có liên quan, đa dạng hóa các hình thức tiếp nhận thông tin phản hồi (qua các chuyên trang trên báo của Ngành, qua các chuyên mục trên tạp chí, tờ tin, qua diễn đàn trên trang Web của các Cục, Vụ chức năng, của Viện Chiến lược & Chính sách Y tế, của Công đoàn Ngành…) để kịp thời tham mưu điều chỉnh sửa đổi những bất cập trong quy định hiện hành.

VI. MỘT SỐ ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI TRONG HOẠCH ĐỊNH CHÍNH SÁCH

Với việc rà soát, phân tích chế độ phụ cấp chung và chế độ phụ cấp đặc thù đối với CBYT cũng như tìm hiểu quá trình triển khai, thực hiện; nghiên cứu đã phát hiện được những bất cập cần được điều chỉnh, sửa đổi cả về các quy định hiện hành cũng như phương thức áp dụng trong thực tiễn.

Các kết quả nghiên cứu đã cung cấp bằng chứng thực tiễn để Vụ TCCB - Bộ Y tế tham khảo đề xuất trong Dự thảo sửa đổi chế độ phụ cấp ưu đãi theo nghề; phụ cấp phẫu thuật thủ thuật, phụ cấp phòng chống dịch và chế độ phụ cấp thường trực đối với cán bộ y tế và Báo cáo đánh giá tác động của việc sửa đổi trình Chính phủ phê duyệt. Các kết quả nghiên cứu còn được các cơ quan quản lý tiếp tục tham khảo để đề xuất điều chỉnh và ban hành bổ sung một số chính sách và chế độ phụ cấp ưu đãi khác dành cho cán bộ y tế.